Bazylika i Klasztor oo. Bernardynów

Obecną, monumentalną świątynię, wzniesiono w latach 1618-1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza z Bnina Opalińskiego i jego żony Anny z Pileckich Opalińskiej. Motywem fundacji miała być wdzięczność za odniesione w 1610 r. zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą żygwulskim Stanisławem Stadnickim, zwanym z powodu dokonywanych gwałtów i profanacji „diabłem łańcuckim”. Budową kierował architekt włoskiego pochodzenia Antonio Pellaccini przy współpracy Szymona Sarockiego.

Wczesnobarokowe wyposażenie wnętrz przeznaczonych do kultu i klasztoru wykonali w swym warsztacie sami bernardyni. Konsekracji kościoła dokonał w 1630 r. biskup przemyski Adam Nowodworski. W 1657 r. zniszczył ją częściowo pożar, wywołany najazdem na Leżajsk wojsk węgierskich Jerzego II Rakoczego. W 1670 r. uległa zniszczeniu część pierwotnych manierystycznych dekoracji sklepień kościoła. Na ich miejscu w 2 poł. XVIII w. powstały malowidła, wykonane przez lwowskich freskantów: Wojtanowskiego, Kłossowskiego, Macieja i Mateusza Millerów oraz Stanisława Stroińskiego.

Obraz Matki Bożej Leżajskiej (Pocieszenia) to dzieło ks. Erazma. Wizerunek powstał przed 1590 r. Znany dziś z imienia twórca dzieła pochodził z Leżajska. Przez pewien czas był wójtem, następnie wstąpił do Zakonu Kanoników Regularnych zwanych popularnie Bożogrobcami, gdzie został kapłanem. Z analizy stylistycznej obrazu wynika, że twórca wiedzę malarską zdobywał w środowisku krakowskim. Był autorem wielu obrazów religijnych, a w tym także obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem, znajdującego się obecnie w kościele farnym w Leżajsku. Łaskami słynący Wizerunek reprezentuje późnogotyckie malarstwo małopolskie. Powtarza w sposób uproszczony typ Hodigitrii obrazu „Matki Bożej Śnieżnej” w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore.

Organy leżajskie powstały z fundacji rodziny Potockich i budowane były w dwóch zasadniczych etapach, przypadających na lata 1680–82 i 1686–93. Są dziełem organmistrzów: Stanisława Studzińskiego z Przeworska i Jana Głowińskiego z Krakowa. W latach 1903–05 przebudował je Aleksander Żebrowski, a w latach 1965–68 przywrócono im brzmienie barokowe. Prace nad rekonstrukcją wykonał Robert Polcyn z Poznania. Organy posiadają trakturę mechaniczną, liczą 74 głosy, w tym orzeł i efekty głosowe: kukułki, bębna, ptaszków i wspomniane horribile w organach środkowy oraz tamburion w organach południowych.

Główne organy bazyliki mają trakturę mechaniczną i 40 głosów. Małe organy w nawach bocznych mają 21 głosów (organy południowe) i 13 głosów (organy północne). Łącznie niemalże 6000 piszczałek. Wyposażone są ponadto w urządzenia dodatkowe jak: kukułka, bęben (tympan), ptaszki, horribile. Piszczałki efektu horribile, naśladującego dźwięk kilku bębnów, znajdują się na filarach bocznych nawy głównej. Organy główne posiadają też pełny głos 32′, co oznacza, że największa piszczałka ma ponad 10 m długości, najmniejsza zaś cienka jest jak igła. 4 szafy organów głównych, połączone z dekoracją chóru, stanowią monumentalną fasadę wypełniającą zachodnią ścianę bazyliki aż po sklepienie. Organy główne mają w ten sposób 15 m wysokości i 7,5 m szerokości, jednak kompozycja architektoniczna prospektu łączy je nierozerwalnie również z dwoma sąsiednimi instrumentami w nawach bocznych, tworząc jeden monumentalny zespół organowy, na którym – jedynym w świecie – może grać 3 organistów równocześnie. Są jednym z najstarszych i najcenniejszych instrumentów na świecie.

Przy bazylice mieści się założone w roku 1971 przez o. Kajetana Grudzińskiego (+1986) Muzeum Prowincji, które gromadzi przedmioty zabytkowe z utraconych po Drugiej Wojnie Światowej klasztorów wschodnich, a także z innych klasztorów Prowincji. Pomieszczenia poszerzone w ostatnich latach obejmują zbiory obrazów, rzeźb i wytworów rzemiosła artystycznego. 

Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w Leżajsku stanowi integralną część znacznego kompleksu zabytkowego, w skład którego wchodzi wzniesiona w latach 1618-1628 bazylika i klasztor wraz z otoczeniem: basztami, dziedzińcami, murami obronnymi i lasami.
Muzeum mieści się w obrębie południowo-zachodniego pawilonu i części podpiwniczenia południowego skrzydła zabudowań klasztornych. Tworzą je pojedyncze sale znajdujące się na dwóch kondygnacjach położonych nad zakrystią bazyliki, które łączy ze sobą pomieszczenie dolnej strefy wieży zegarowej adaptowane na klatkę schodową. Powyższy ciąg komunikacyjny umożliwia ewakuację od drzwi wejściowych, znajdujących się obok zakrystii, do wejścia wiodącego na najwyższe piętro. Do pomieszczeń muzealnych należy także strych pawilonu, we wnętrzu którego znajduje się sala z widocznymi z elementami pierwotnej więźby dachowej. Z całością wspomnianego dotąd kompleksu pomieszczeń złączone są niewielkie sale ekspozycyjne, których I poziom jest nieco niższy w stosunku do wspomnianych pomieszczeń pierwszego i drugiego piętra. Do wnętrza tych sal prowadzą osobne wejścia ze schodami. Sale łączy jednolity ciąg krętych schodów, komunikujących drugie piętro – z hallem przed zakrystią.